Alexander Glen

Alexander Glen, som helst ville bli kalla Sandy, blei fødd i Glasgow i 1912. Han gjekk først på college i Edinburgh, før han i 1931 starta geografistudiet ved Balliol College, Universitetet i Oxford. 

Som 20-åring, sommaren 1932, var Sandy Glen på sin første tur til Svalbard. Åtte studentar drog nordover mot Arktis med ei lånt fiskeskøyte. Ekspedisjonen var leia av Cambridge-studenten Richard Meredith Jackson, som hadde vore på Svalbard to år tidlegare og kartlagd området ved botnen av Austfjorden. 1932-ekspedisjonen heldt fram i same område, i to månader utforska Glen og dei andre fjellområda mellom Austfjorden og Billefjorden.

Oxford University-ekspedisjonen 1932 

Ekspedisjonen sommaren 1932 ga Glen meirsmak for det arktiske. Allereie året etter var han tilbake på Svalbard, no som leiar av ein Oxford University-ekspedisjon som skulle utforske innlandsstroka på Ny-Friesland. Ekspedisjonen inkluderte atten studentar med ulike fagfelt, og dei prøvde ut nye metodar for å forske på dei arktiske naturelementa. Det eine av dei tre sledepartia som ekspedisjonen var delt opp i, prøvde mellom anna å skyte seismikk for å finne ut djupna på isbreane dei bevega seg over. Dei erfarte at brestrukturen var for lite komprimert i dei øvste laga, så sprengladninga gjekk ikkje ned i isen, men kom opp att som ei fontene av isklumpar. Tilsvarande var det med den telegrafiske kommunikasjonen dei testa ut mot Svalbard radio. Dei sende meldingar ut, men visste ikkje at desse blei mottatt, for svara blei ikkje fanga opp. Teodolittane dei hadde med seg var heller ikkje til mye nytte på grunn av tåka som ofte låg over breområda. 

Sjølv om ein del av det moderne utstyret og metodane ikkje fungerte heilt etter planen, så drog Glen og dei andre deltakarane med seg mye erfaring som kom den påfølgande forskinga til nytte. Ekspedisjonen blei den første til å oppdage ein ismåsekoloni på Spitsbergen. Dei observerte og beskreiv også at sjøfuglar tidvis samla seg og fann føde forran brefronten av Nordenskiöldbreen, og korleis dette korrelerte med lavt saltinnhald og høgt fosfatinnhald i vatnet. Dei atten studentane kom i tillegg heim med ein heil del ny topografisk og geologisk informasjon om Ny-Friesland etter tre sommarmånader på Svalbard. 

Sommaren 1934 på Svalbard 

Vinteren 1933–34 oppheldt Glen seg saman med samar i Nord-Sverige, før han sommaren 1934 var på sin tredje Svalbardekspedisjon. Han ønska å fullføre det han ikkje hadde rokke førre år . Denne gongen var det ein ekspedisjon med ein kjenning frå Oxford-miljøet – Hugh Lygon, og Lygon sin venn, forfattaren Evelyn Waugh. At Waugh skulle delta på turen blei bestemt berre to dagar før avreise. Verken Lygon eller Waugh hadde vore på Svalbard tidlegare, og dei var nok ikkje førebudd på tilhøva dei møtte. Lygon tilpassa seg, og lærde seg etter kvart å handtere både ski og ryggsekk, mens Waugh mistreivst med det meste – særleg med maten, som mye bestod av pemmikan og havregraut. Waugh meinte også at Glen var ein uansvarleg leiar som utsette dei for farlege situasjonar, til dømes med å krysse flaumstore elver og oppsprukne brear. Sandy Glen og Evelyn Waugh har skrive kvar sin versjon av historia om denne ekspedisjonen. Hugh Lygon gjorde ikkje det – han rakk det kanskje ikkje før han omkom i ei ulykke i 1936.

Overvintring på Nordaustlandet 1935–36 

Berre eit år seinare, i 1935, var Glen var på Svalbard igjen, denne gongen som leiar for ein stor overvintringsekspedisjon. Målet denne gongen var Nordaustlandet, og Oxford-universitetet hadde regien. Ekspedisjonen talde ti medlemmar, inkludert fangstmannen Karl Bengtssen. Dei etablerte ein base i Brennevinsfjorden, og to stasjonar blei grave ned i isen – den eine på Snøhatten, nord på Vestfonna, og den andre meir sentralt på Vestfonna. Glen bemanna sjølv som ein av to den nordlegaste av stasjonane i fire månader, kor han gjorde glasiologiske og meteorologiske observasjonar. Stasjonen som låg midt ute på Vestfonna var bemanna i ti månader, delvis med to personar, dei tre siste månadane var Robert Moss der einsam.

Utover vinteren utførde ekspedisjonsmedlemmene mange sleideturar rundt på heile Nordaustlandet for å kartlegge øya, og – når istilhøva tillét det, nytta dei også båt til å kartlegge kysten i dei nordaustlege områda. På våren blei fuglar, planter, og insekt forska på. Ekspedisjonen heldt telegrafisk kontakt med omverda ved hjelp av syklar – dynamoane produserte straum til telegrafiapparatet. Alt i alt blei ekspedisjonen rekna som særs vellukka. 

Andre verdskrig og evakueringa av Svalbard 

I 1939 starta den andre verdskrigen i Europa. Glen blei mobilisert i den britiske marinen (RNVR) som etterretningsoffiser, og fekk opplæring i meteorologi. Han hadde fleire oppdrag i Sør- og Aust-Europa, og i 1941 var han på Svalbard. Denne gongen var oppdraget å bidra i evakueringa av den norske og russiske befolkninga frå øygruppa. Evakueringa var bestemt og iverksett av britiske myndigheiter, og evakueringsstyrkane hadde ordre om å brenne kollagera og øydelegge anlegga slik at ikkje tyskarane skulle kunne hente og nyttegjerde seg av kol frå Svalbard. Den dåverande sysselmannen på Svalbard, Wolmar Marlow, og direktøren for Store Norske (SNSK), Einar Sverdrup var særs ueinige i planane om øydelegging av gruvene og brenning av den verdifulle kola. Glen tilbaud seg derfor å bli igjen på Svalbard saman med nokon få frivillige. Dersom man gjorde klar for sprenging og brenning, så kunne dei som var der sette i gang øydelegginga først om dei såg at tyske styrkar kom inn Isfjorden, meinte Glen. Han fekk ikkje positiv respons på forslaget sitt – anlegga blei sprengt; kollagera satt i brann, og alle folka på Svalbard evakuert med troppetransportskipet «Empress of Canada». 

«Operasjon Fritham» 1942 

Sandy Glen var med på å førebu «Operasjon Fritham», som våren 1942 skulle sjå til gruvene, sørge for at den tyske krigsmakta ikkje fekk satt seg fast på Svalbard, samt opprette ein meteorologisk stasjon og ein vêrstasjon der. Glen skulle vere sjef for den meteorologiske stasjonen. I forkant av operasjonen var Glen på to rekognoseringsflygingar til Svalbard, men dårleg vêr og tåke gjorde at dei ikkje oppdaga at det var tysk aktivitet i Longyearbyen. «Operasjon Fritham» starta ut frå Skottland 30. april 1942 med dei to fartøya «Isbjørn» og «Selis», og dei kom inn mot Isfjorden 13. mai om kvelden, med kurs for Barentsburg,. Fjorden var enno islagt, så ferda gjekk sakte innover, og neste morgon blei fartøya oppdaga av eit tysk rekognoseringsfly. Etter nokre timer kom bombeflya inn og senka dei to fartøya. 16 personar omkom, og berre dei som kom seg ut på isen og slapp unna skotsalvane overlevde.

Sandy Glen var ein av dei som overlevde «Operasjon Fritham». Han var med på å etablere ein sambandsstasjon på Heerodden før han blei henta ut frå Svalbard av eit fly etter nokre veker. I London fekk han orientert britiske og norske myndigheiter om situasjonen på Svalbard. Kort tid etterpå kom han tilbake til Svalbard med melding om at ein forsterkingsstyrke var på veg.

Sjølv om «Operasjon Fritham» enda tragisk for mange som deltok, så klarte operasjonen likevel å sørge for at tyskarane ikkje fekk kontrollen over Svalbard og havområda rundt Svalbard resten av andre verdskrigen. 

Forfatter: Oddveig Øien Ørvoll

Bilder